ดอกไม้จันทน์ พิธีการนำดอกไม้จันทน์ไปใช้ใน งานศพ ถือเป็นการแสดงความอาลัยต่อผู้วายชนม์เป็นครั้งสุดท้ายของบรรดาญาติสนิทมิตรสหาย เป็นการส่งดวงวิญญาณของผู้ตายให้ไปสู่สรวงสวรรค์ หรือภพภูมิที่ดี เป็นสิ่งสุดท้ายของผู้อยู่ข้างหลังจะทำไห้กับผู้ตายซึ่งเป็นบุคคลที่รักและเคารพเป็นครั้งสุดท้าย ที่ตำนานเชื่อกันมาอย่างนั้น แต่จะมีสักกี่คนที่รู้ประวัติความเป็นมาของดอกไม้จันทน์ วันนี้ของโอกาสมานำเสนอเพื่อให้เป็นวิทยาทาน

ดอกไม้จันทน์ การใช้ดอกไม้ในงานอวมงคลต่าง ๆ

ดอกไม้จันทน์ เริ่มแรกจะเป็นการนำไม้จันทร์มาทำเป็นหีบศพ และเป็นไม้ฟืนในการเผา หรือการฌาปนกิจศพไปด้วย พร้อมกันนี้ไม้จันทร์ยังถูกนำมาทำเป็นโกศสำหรับบรรจุศพ งานศพ เจ้านายชั้นสูงอีกด้วย ไม้จันทร์เป็นไม้ประวัติศาสตร์ มีประวัติการใช้ที่ได้บันทึกไว้ว่าในตอนปลายสมัยกรุงธนบุรี เมื่อต้องมีการประหารพระเจ้ากรุงธนบุรีเนื่องจากวิกลจริตนั้น เพชฌฆาตก็ใช้ท่อนจันทร์หรือไม้จันทร์เป็นเครื่องมือให้การประหาร และในสมัยโบราณตั้งแต่กรุงสุโขทัย อยุธยาก็ปฏิบัติเช่นนี้กับเจ้านายชั้นสูงมาโดยตลอด เรื่องได้มาสอดคล้องกับความเชื่อของคนไทยที่ว่าการเผาเครื่องหอมต่าง ๆ เพื่อถวายแก่สิ่งศักดิ์สิทธิ์และการบูชาพระพุทธรูปก็ให้ใช้ธูปหอมที่ทำจากไม้จันทร์เป็นเครื่องสังเวย ไม้จันทร์จึงได้กลายเป็นสิ่งที่จำเป็นในการนำมาทำเป็นเครื่องประกอบกิจในทางศาสนา และการบูชา กราบไหว้ในที่สุด นอกจากนั้นเครื่องหอมไทยต่าง ๆ ก็มีส่วนผสมของไม้จันทร์อยู่ด้วย เช่น กำยาน น้ำอบไทย น้ำปรุงเครื่องสำอางต่าง ๆ ไม้จันทร์เป็นไม้มงคลที่หาไม่ได้ง่าย ๆ ต่อมาไม้จันทร์เริ่มหายากมากขึ้นจะนำมาใช้งานต้องระวัง ในสมัย ร.5 ได้มีการเริ่มประดิษฐ์ดอกไม้จันทร์ขึ้นมาแทนไม้จันทร์ปกติที่เริ่มหายากขึ้นทุกที และเริ่มนำมาใช้กับสามัญชนโดยการนำไม้อื่นๆ มาผสมให้กลมกลืน โดยเฉพาะไม่โมก แต่ก็เริ่มหายากเช่นกัน จึงได้คิดประยุกต์นำไม้อื่น ๆ มาใช้แทนแต่ยังคงชื่อไม้จันทร์เช่นเดิม

รูปแบบของการใช้งาน ดอกไม้จันทน์

รูปแบบของ ดอกไม้จันทน์ ได้มีการเปลี่ยนแปลงไปตามความนิยมของยุคสมัย ในอดีตมักจะทำเป็นสีที่ดูสุภาพ เช่น สีขาว สีครีม และมีการผูกโบว์หรือด้ายสีดำเพื่อใช้ใน งานศพ ต่อมามีผู้คิดประดิษฐ์เป็นดอกกุหลาบ หรือดอกแก้วด้วยการทำแบบง่าย ๆ แต่สำหรับงานศพในปัจจุบันมีการประดิษฐ์ดอกไม้จันทร์กันหลายรูปแบบให้ดูสวยงามยิ่งขึ้น ทำให้วัตถุประสงค์ในการใช้งานเปลี่ยนไป เป็นการแสดงความเคารพ และการรำลึกถึงผู้ตาย จากที่เคยแสดงความโศกเศร้าแต่เพียงอย่างเดียว ดังจะเห็นได้จากงานพระราชพิธีถวายพระเพลิงในหลวงรัชกาลที่ 9 ที่ผ่านมา ได้มีการจัดให้ประชาชนทั่วประเทศจัดทำดอกไม้จันทน์ และมีการจัดสอนการประดิษฐ์เป็นรูปดอกไม้มงคลอื่น ๆ อีกด้วย มีประชาชนทั่วประเทศเข้าร่วมในกิจการนี้กันอย่างล้นหลาม และได้จำนวนดอกไม้จันทร์มากมายเพื่อการนำไปเป็นพิธีพระราชทายเพลิงศพ ร.9 ในที่สุด เพื่อเป็นการรำลึกและเคารพสูงสุดครั้งสุดท้าย

ไม้จันทน์กับความเป็นไปในปัจจุบัน

ปัจจุบันที่ไม้จันทร์หายากมากขึ้น จึงมีการนำเข้าไม้หอมชนิดต่าง ๆ จากต่างประเทศในแถบเอเชีย ประเภทไม้หอมที่นำเข้าเพื่อจัดทำ ดอกไม้จันทน์ ได้แก่ 

• ไม้จันทร์ ไม้กฤษณา และไม้หอมชนิดต่าง ๆ เพื่อการใช้งานในบ้านเราเป็นจำนวนมาก เนื่องจากมีการขยายตัวทางด้านการค้าระหว่างประเทศมีเพิ่มมากขึ้น 
• ไม้จันทร์ หรือไม้หอมนั้นเป็นที่นิยมของบรรดาประเทศในแถบเอเชียเพื่อใช้ในงานศพด้วยกันทั้งนั้น ไม้หอมไม่เฉพาะไม้จันทร์จึงเป็นไม้ที่มีราคา และมีคุณค่าเพิ่มขึ้น เป็นความเชื่อของคนเอเชียเกี่ยวกับงานศพนอกจากเป็นการเคารพครั้งสุดท้ายแล้ว 
• การใช้ไม้หอมเป็นเชื้อฟืนในการเผา เพื่อให้กลิ่นหอมส่งไปถึงคนตาย และเป็นการแสดงความอาลัยเป็นครั้งสุดท้ายของญาติมิตรที่ส่งถึงผู้ตายได้อย่างดีและประหยัดที่สุด

ทั้งหมดนี้เรียกได้ว่า ดอกไม้จันทน์ ยังเชื่อว่าเป็นการส่งดวงวิญญาณของผู้ตายให้ไปสู่ภพภูมิที่ดี จากการอาลัยใน งานศพ ในวิญญาณไปสู่สรวงสวรรค์อีกด้วย ศพใดที่ได้รับการเผาหรือฌาปนกิจด้วยไม้ที่มีกลิ่นหอมจะทำให้ดวงวิญญาณของผู้ตายสงบ และหมดห่วงไม่ต้องมาวนเวียนอยู่ในโลกมนุษย์อีกต่อไป และจะได้ไปเกิดใหม่ในภพภูมิที่ดีนั่นเอง ดังนั้นบรรดาญาติมิตรจึงนิยมทำพิธีเผาศพคนตายด้วย

ตำนานเรื่องเล่าที่น่าสนใจ ดอกไม้จันทน์

ไม้จันทร์หรือต้นจันทน์นั้นมีอยู่ด้วยกัน 2 ชนิด คือ ชนิดขาว และชนิดแดง ในบ้านเรามีเฉพาะชนิดแดง ส่วนชนิดขาวจะมีอยู่ในประเทศแถบหมู่เกาะติมอร์ คนไทยใช้ตันจันทร์ชนิดแดงทำประโยชน์ได้อย่างมากมาย เช่น นำมาเผาให้เกิดกลิ่นหอม ใช้ละลายน้ำผสมแป้งให้มีกลิ่นหอมติดการได้เป็นเวลานาน และยังใช้ในการดับกลิ่นที่ไม่พึงประสงค์ต่าง ๆ ได้เป็นอย่างดีอีกด้วย ในบันทึกของ ลาลูแบร์ ชาวฝรั่งเศสที่เข้ามาอาศัยในกรุงศรีอยุธยา ระบุในจดหมายเหคุประจำวันไว้น่าสนใจว่า ชาวสยามจะเผาเครื่องหอมไว้ข้าง ๆ โลงศพ เข้าใจว่าคงเป็นการจุดธูปเช่นเดียวกับในปัจจุบัน ตามงานศพทั่ว ๆ ไป ต่อเมื่อถึงเวลาที่จะเผาก็จะนำ ดอกไม้จันทน์ เหล่านั้นไปเผารวมด้วย เพื่อให้ส่งกลิ่นหอมดับกลิ่นศพไปด้วยในตัวไม้จันทร์ที่ใช้ใน งานศพ เจ้านายชั้นสูง เรียกว่าไม้จันทร์หิมาลัย หรือชาวตะวันตกเรียกว่า ไวท์แซนเดิลวูด มีการปลูกกันมากทางตอลใต้ของประเทศอินเดีย ปัจจุบันหายากมาก จึงต้องใช้ไม้จันทร์ที่เป็นไม้พื้นเมืองแทน เช่น ไม้จันทร์ชะมด หรือไม้จันทร์พม่า ส่วนดอกไม้จันทน์ที่ใช้ในงานศพแต่เดิมก็ต้องมีการประยุคเช่นกัน จากดอกไม้จันทน์หิมาลัย มาใช้วัสดุอื่นประดิษฐ์แทน เช่น ไม้ไผ่ที่นำมาทำเป็นก้านดอก และตัวดอกก็ใช้ไม้ฉำฉามาแทน แต่ก็ยังคงชื่อไว้เหมือนเดิมได้แก่ดอกไม้จันทน์ และยังมีการนำซางข้ามโพด และการดาษมาประดิษฐ์อีกต่างหาก อีกข้อสันนิษฐานที่สอดคล้องกับการใช้ไม้จันทร์ในงานศพได้แก่ การที่ต้องมีดอกไม้ ธูป เทียนในการขอขมาศพ ภายหลังจึงได้คิดประดิษฐ์วัสดุมาทำเป็นดอกไม้จันทร์เนื่องจากต้นจันทร์ที่แท้จริงนั้นเริ่มหายาก และได้รับความนิยมต่อ ๆ กันมาเป็นประเพณี

ประเภทของดอกไม้จันทน์ 7 ชนิด ที่มีความหมายในงานศพ

1. ดอกดารารัตน์ เป็นดอกไม้โปรดของ ร.9 ที่พระราชทานให้พระนางเจ้าสิริกิตย์
2. ดอกกุหาบ เป็นสัญลักษณ์ของความรักที่บริสุทธิ์
3. ดอกพุตตาน สัญลักษณ์แห่งความมั่นคง
4. ดอกลิลลี่ เป็นการแสดงความรักที่บริสุทธิ์
5. ดอกกล้วยไม้ ความมั่นคง ความรัก และความสง่างาม
6. ดอกชบาทิพย์ เพื่อเป็นสื่อของการดับสูญ และความเป็นทิพย์
7. ดอกชบาหนู เป็นความอาลัยครั้งสุดท้าย

ดังนั้นหากพูดง่าย ๆ คือ ดอกไม้จันทน์ เปรียบได้กับสิ่งสุดท้ายที่ผู้อยู่ข้างหลังจะให้กับผู้ตายใน งานศพ เป็นครั้งสุดท้ายนั่นเอง โดยความเชื่อนี้มีมาจากประเพณีการเสียชีวิต ที่กล่าวไว้ว่า ในการทำพิธีศพที่แน่ ๆ ต้องมีดอกไม่ธูปเทียน เป็นเครื่องเคารพศพ และขอขมาศพ ส่วนฟืนสำหรับการเผานั้นยังต้องหามาเพิ่ม ทั้ง ๆ ที่มีเครื่องบูชาอื่น ๆ แล้วแต่ก็คงยังไม่เพียงพอ โดยเฉพาะศพของบรรดาเจ้านายที่ตั้งศพอยู่บนท่อนจันทร์ จึงมีผู้คิดให้นำท่อนจันทร์นั้นเผารวมไปด้วยเพื่อเป็นฟืนเผาศพไปพร้อมกัน ต่อมาไม้จันทร์เริ่มหายากอย่างที่ได้กล่าวแล้ว จึงต้องเปลี่ยนหรือย่อส่วนลงมาเป็นดอกไม้ประดิษฐ์ดอกเล็ก ๆ ที่ยังคงเรียกว่าดอกไม้จันทน์ที่ใช้ในงานศพ แต่ประดิษฐ์จากวัสดุอื่น เช่น กระดาษ และไม้ไผ่มาแทน แต่ก็มีวัตถุประสงค์ในการใช้งานที่ไม่ต่างกัน 

สำหรับ ดอกไม้จันทน์ เรียกได้ว่าเป็นที่นิยมทำกันเป็นประเพณีสืบมาจนถึงปัจจุบัน เป็นการเพิ่มไม้ฟืนในการเผาศพได้เป็นอย่างดี เป็นการเพิ่มธุรกิจให้ร้านค้าประเภทนี้ได้อีกทางหนึ่งด้วย นอกจากจะจำหน่ายพวงหรีด หรือดอกไม้สด ดอกไม่แห้งแต่เพียงอย่างเดียว ธรรมเนียมการใช้ดอกไม้จันทร์ เริ่มมาจากการใช้เครื่องหอมใน งานศพ ทั้งเพื่อเป็นการดับกลิ่นศพ และยังเป็นการขอขมาศพแทนดอกไม้ธูปเทียนได้อีกต่างหาก โดยการเผาศพปัจจุบันผู้ขึ้นเผาบนเมรุไม่จำเป็นต้องนำดอกไม้ธูปเทียนขึ้นไปเผาด้วย เพียงถือดอกไม้จัจทร์ที่ได้รับแจกจากเจ้าภาพก็ขึ้นเผาศพได้แล้ว เป็นการสะดวกในการใช้งานและการพกพา ไม่ต้องนำมาจากบ้านเพราะมารับแจกได้จากเจ้าภาพที่งานศพเลย เสร็จแล้วก็เผาไปพร้อมกับศพได้โดยสะดวก

ดอกไม้จันทน์ เรื่องราวและตำนานของไม้จันทน์ที่ใช้ใน งานศพ นั้นค่อนข้างน่าสนใจมาก ไม่ว่าจะเป็น ประวัติไม้จันทน์ หรือเรื่องเล่าต่าง ๆ จากโบราณที่ยังคงสืบต่อกันมาเรื่อย ๆ ในบ้านเรา